Podrzucki omawia następnie krótko stosunek kościoła katolickiego do nauki na przykładzie nagrody Templetona. Wreszcie, podsumowując obszerny wstęp słowami „dla nauk empirycznych religia partnerem nie jest”, przechodzi do przykładów powieści science fiction, w których dużo jest „boskości, transcendencji i przeróżnych religijno-mistycznych odniesień”. Omawiając je wszystkie pobieżnie (z konieczności, bo miejsca niewiele już zostało) szybko przechodzi do konkluzji, że humanista może wszystkie te religijne tropy potraktować niedosłownie i nie popadać w konflikt z naukowym spojrzeniem na świat. Jako podsumowanie całego artykułu autor twierdzi, że Bóg zawsze pozostanie w science fiction obecny, jako że statutowym obowiązkiem tego gatunku jest przekraczanie granic ( czyli, jak można się domyślić, również w życiu codziennym nieprzekraczalnej granicy pomiędzy nauką, a religią). Jest to dozwolone dlatego, że science fiction nie jest związana żadnymi formalnymi i ścisłymi związkami z nauką.
„Fantastyka jest od tego, by zadawać pytania, które nauce nie przystoją”, konkluduje Podrzucki, zaprzeczając przy tym większości tez, które wcześniej postawił.
Co z tego wszystkiego wynika? Bardzo wiele, ale chyba najmniej na temat związków religii i science fiction.
Przede wszystkim bardzo wyraźnie widać, że autor przez naukę rozumie „nauki przyrodnicze”, zaś przez „religię” pojedynczy aspekt katolickiego chrześcijaństwa, czyli stwórczą i sprawczą rolę Boga we Wszechświecie, co jest z pewnością ułatwieniem, bo od razu pozwala przejść do jawnie fałszywego stwierdzenia, że nauka stoi w sprzeczności z religią i większość naukowców to ateiści, któremu to tematowi Podrzucki poświęcił znaczną część artykułu. A przecież wystarczy wiedza o metodzie naukowej na poziomie pierwszej klasy gimnazjum, żeby zrozumieć, że metodologia nauki fundamentalnie polega na abstrakcji od nieistotnych dla danej dziedziny elementów świata. Dlatego ekolog może prowadzić swoje badania nie wnikając w komórkową strukturę organizmów, zaś matematyk zajmujący się teorią liczb nie musi zastanawiać się nad konsekwencjami swoich prac w dziedzinie bezpiecznego transferu danych w internecie. Podobnie kosmolog może być katolickim księdzem(jak chociażby prof. ks. Heller). Geny, dryf kontynentalny czy gwiazdy działają tak, jak działają niezależnie od istnienia bądź nie istnienia Boga. Co więcej, jest to podstawowe założenie nauki, której z zasady nie obchodzą zjawiska nadnaturalne, jako nie dające się zbadać właśnie.
Można oczywiście twierdzić, że obserwując świat metodą naukową nie znaleziono żadnych śladów zjawisk nadnaturalnych (cudów etc.), a wręcz potrafimy podać szereg praw rządzących przyrodą na fundamentalnych poziomach. Stąd już tylko krok do trywialnego twierdzenia, które Podrzucki przyjmuje jako fakt podstawowy – „Cały jak dotąd zbadany Wszechświat[...] da się opisać i wyjaśnić bez odwoływania do siły wyższej”. Wynika to bowiem z założeń nauki, która zajmuje się wyłącznie zagadnieniami, wyjaśnialnymi i opisywalnymi w sposób zwany potocznie naukowym. A zatem zadawaniem pytań, „które nauce przystoją”. Dlatego też nauka nie jest w stanie odpowiedzieć na pytania w rodzaju „Czy powstanie człowieka było w jakikolwiek sposób nieuniknione w trakcie ewolucji?”, „Czy istnieje wolna wola?” lub „Co znajduje się ‘na zewnątrz’ Wszechświata’?”. Dodatkowo, niektóre zjawiska nie są przez naukę obecnie opisywalne (na przykład natura świadomości) i jest wyłącznie kwestią wiary naukowców odpowiedź pozytywna na pytanie, czy kiedykolwiek opisywalne będą. Wystarczy jednak zapytać o sformułowanie praw na poziomach odpowiednio wysokich i nauka okazuje się bezradna. Przykłady: natura świadomości, pogoda na Ziemi, generalne prawa rządzące ewolucją darwinowską, problem ruchu więcej niż dwóch ciał w polach grawitacyjnych, kwestia pomiaru w mechanice kwantowej. Dlatego jako komentarz do poglądu, że nauka potrafi opisać wszystko wystarczy wspomnieć słowa przypisywane Lordowi Kelvin (choć również Albertowi Michelsonowi), że w „fizyce nie ma już nic nowego do odkrycia. Zostało nam już tylko przeprowadzanie coraz to dokładniejszych pomiarów”. Pięć lat po ich wypowiedzeniu Albert Einstein opublikował artykuł, w którym wyjaśnił efekt fotoelektyrczny jako rezultat kwantowej natury światła , a fizykę ogarnęła rewolucja, która trwa do tej pory. Czy zatem naprawdę możemy podpierając się stwierdzeniem, że nauka opisuje świat w pełni i wystarczająco, twierdzić, że religia i „hipoteza Boga” jest niepotrzebna?
Faktem jest, ze dawniej religie (na przykład chrześcijańska, ale też starożytnych greków dajmy na to) udzielały swoim wyznawcom wyjaśnień w tematach, które potem przejęła pod swoje skrzydła nauka. Wyjaśnienia te dalej funkcjonują jako mity, których pełno jest w większości religii. Jak widać jednak po tym, że kościoły dalej są pełne, wyjaśnienie powstania różnorodności zwierząt dzięki ewolucji darwinowskiej nie zmniejszyło wagi religii w życiu ludzkim (również bohaterów powieści science fiction). W szczególności, fakt nie mieszania się nauki w sprawy religii nie oznacza, że „Taka siła [czyli Bóg] nie istnieje”.
Kolejne niezrozumiałe twierdzenie, które przy okazji omawiania tematu pojawia się w artykule, głosi jakoby religia i nauka „startując z tej samej bazy dochodziły do całkowicie przeciwstawnych wniosków”. Aż chciałoby się zapytać, do jakich konkretnie wniosków dochodzą religie sprzecznych z wnioskami nauki i jakich dziedzin one dotyczą. Nawet jeśli można je wskazać, to z pewnością nie mają charakteru reguły, bo takie dziedziny jak astronomia, fizyka, chemia, nauki o Ziemi, matematyka w żaden sposób nie pozostają w dziedzinie zainteresowań istniejących religii, natomiast wszelkie interferencje w dziedzinach takich jak medycyna lub biologia dotyczą raczej etyki, którą większość lub każda z religii swoim wyznawcom narzuca. Kwestia etyki jest jednak w nauce niezależna od religii, bo nawet ateistyczna etyka narzuca naukowcom pewne ograniczenia (przeprowadzanie doświadczeń na ludziach budzi zwyczajne obrzydzenie, odpowiedzialność naukowców za stwarzanie niektórych możliwości również jest mniej lub bardziej oczywista). Przeciwnie więc, zwolennicy Dawkinsa i innych Humanistów dochodzą do podobnych wniosków co religia (na przykład sformułowań etycznych), wychodząc z zupełnie innych założeń.
Podsumowując: nauka rozszerza wyłącznie te obszary wiedzy, które jest w stanie rozszerzyć. W szczególności nie zajmuje się istnieniem czy właściwościami Boga (bogów i tak dalej), których właściwe im religie opisują jako transcendentne. Nie jest też w stanie i nie próbuje odpowiedzieć na większość pytań, na które odpowiedzi udzielają swoim wyznawcom religie. W żaden sposób religia z nauką nie konkuruje (mówiąc generalnie i pomijając niektóre konkretne osoby, którym ateizm lub religijny fundamentalizm narzuca jednocześnie program nie tylko naukowy, ale i życiowy), zaś naukowcy są ograniczani etyką (wynikającą czasem z religii, którą wyznają), nie zaś interpretacją faktów, które religia narzuca, pomijając rzecz jasna religijnych fundamentalistów, którzy odczytują swoje święte księgi w sposób pozwalający narzucić każdej formie życiowej aktywności niezbędne dla ich celów ramy i ograniczenia.
Bardzo ciekawym komentarzem do komplementarnej roli religii i nauki (wbrew twierdzeniom Podrzuckiego o ich sprzeczności) są zacytowane słowa Stevena Weinberga o tym, że im więcej wiemy o Wszechświecie tym bardziej wydaje się on bezsensowny. W tym mniej więcej widać ważną różnicę pomiędzy religią, a nauką. Ta druga nie poszukuje sensu, wręcz przeciwnie programowo odmawia zastanawiania się nad nim. Ta pierwsza doszukuje się w świecie między innymi sensu, ale nie stawia go w żaden sposób w opozycji do naukowego opisu. Dlaczego „czemu” miałoby w stać w jakiejkolwiek sprzeczności z „jak?” Co więcej, o tym, jak desperacko ludzie potrzebują odpowiedzi na pytanie o sens świata, świadczy ilość wyjaśnień w rodzaju zasady antropicznej.
Oczywiście, jako się wcześniej rzekło, naukowcy od czasów Darwina proponują zastąpienie religii nauką, wyprowadzeniem zasad etyczny z nauki, nie zaś z przykazań i tak dalej. Pomijając nieraz wojowniczy ton ich wystąpień (nieraz przypominających do złudzenia wystąpienia religijnych fundamentalistów), jest to jeden z poglądów na temat roli i zasięgu zainteresowań nauki, zdecydowanie jednak nie jedyny wyznawany przez naukowców.
W części artykułu, która nawiązuje do deklarowanej treści, autor przypomina kilka powieści, w których pojawiały się motywy religijne, wyłącznie po to jednak, żeby zwrócić następnie uwagę, że humanista może zinterpretować motywy te po ateistycznemu. Czemu? Nie umiem rzecz jasna powiedzieć, choć ciśnie się podejrzenie, że chodzi o pozostanie w zgodzie z pierwszą częścią artykułu, która miała dowodzić, że „science” jest równe ateizmowi, a zatem w science-fiction nie ma miejsca na religię. Wprawdzie autor stwierdza w ostatnim akapicie artykułu, że pomiędzy nauką, a fantastyką naukową nie istnieje „formalny i ściśle doprecyzowany związek”, zaś „fantastyka jest od tego, by zadawać pytania, które nauce nie przystają” nie zmienia to jednak faktu, że artykuł tezę „nigdzie indziej nie ma tyle o Bogu, religii i transcendencji” zbył prostym: „tak się tylko wydaje. Humaniści widzą, że chodzi o spojrzenie naukowe”.
A jak jest naprawdę? Czemu w science-fiction tak wiele jest „Boga, religii i transcendencji”? Aby stanąć twarzą w twarz z tym pytaniem, a nie próbować udać, że skoro kwestia ta jest wyłącznie paradoksem (czyli sprzecznością pozorną), nie ma się nad czym zastanawiać, trzeba by przytoczyć właściwe przykłady, a następnie zastanowić się nad owymi pytaniami, które fantastyka zadaje. Zaproponuję kilka, niekoniecznie najcięższych kalibrem.
Zacznijmy od „Dziewięciu miliardów imion Boga” Arthura C. Clarke’a z 1953 roku. Mnisi z klasztoru w Tybecie zamawiają w zachodniej firmie komputer, który ma wyliczyć wszystkie imiona Boga. Wierzą oni, że wszechświat powstał właśnie w tym celu i chcieliby przyspieszyć proces. Kiedy dwaj technicy wracają w doliny po zainstalowaniu komputera w klasztorze, na niebie zaczynają gasnąć gwiazdy. Ta zdumiewająco krótka nowelka jest doskonałym podkreśleniem licznych problemów z artykułem Podrzuckiego: po pierwsze pokazuje, ze istnieją inne religie, niż katolicyzm, po drugie, że pomiędzy nauką, a religią może istnieć ścisły związek (komputer jest dzieckiem nauki, a cel jego użycia jest ściśle religijny), po trzecie wreszcie, trzeba wyjątkowej odporności na myślenie, żeby zinterpretować gaśnięcie gwiazd humanistycznie i symbolicznie (ok, jest taka humanistyczna interpretacja: wszechświat skończył się właśnie dla mnichów i mogą już pójść do domów i zabrać się z powrotem za uprawę ryżu). Jeśli jednak założymy, że Arthur C. Clarke pomyślał o interpretacji dosłownej, nowelka stawia podstawowe pytania: Co, jeśli nauka nie opisuje wszystkiego? Co, jeśli religie nie kłamią? Co, jeśli to zabobonni (z punktu widzenia zachodu) mnisi mają akurat dostęp do prawdy, a nie naukowcy ze swoim przysłowiowym szkiełkiem i okiem? Zauważmy przecież, że pogląd, że nauka wystarcza do opisania wszechświata i odpowiedzi na wszystkie ważne pytania jest również aktem wiary. Wiary w naukę mianowicie.
Dalej, weźmy „Kieszeń pełną dharmy” Paolo Bacigalupiego z 1999 roku, czyli niemal pół wieku później. Mały chłopiec, żebrak, wchodzi w posiadanie kostki komputerowej, w której skopiowano osobowość Dalajlamy. Nie może on inkarnować, póki istnieje ta kopia. O kostkę walczą strony wielkiego politycznego konfliktu, a lekceważony przez nie chłopiec okazuje się przypadkiem władny podejmować decyzje nie tylko polityczne, ale i religijne. I znów, ateista powie „no i co z tego? Buddyści niech sobie sobie wierzą, a my wiemy swoje – to tylko kopia osobowości, a Boga przecież i tak nie ma”, a jednak pytania żadne w tekście są wyraźne i ważne: Jakie paradoksy powstają na styku technologii i religii? Czy religia to wyłącznie wiara jej wyznawców, czy jednak coś więcej, coś spoza naszego świata? Czy istnieje coś takiego, jak dusza? A jeśli tak, jak się zachowa, jeśli będziemy umieli kopiować umysły? A przecież brain-uploading czeka tuż za progiem i wszystkie poważne opracowania tego tematu unikają słowa ‘dusza’, jak tylko mogą. Kto zatem ma się tym zająć, jeśli nie science fiction?
I jeszcze przykład z naszego rodzimego podwórka, nie religijny wprawdzie, ale taki właśnie anty-naukowy pozornie, „Śledztwo” S. Lema z 1959. Zdecydowanie science-fiction, w którym główną rolę odgrywa właśnie nauka, a uosabiający ją doktor Sciss wyraźnie pokazuje prowadzącym tytułowe śledztwo policjantom, że nauka jest ograniczona w swych możliwościach tłumaczenia rzeczywistości, a zwłaszcza w znajdowaniu związków przyczynowo skutkowych. Potrafi formułować hipotezy i każdą z nich oceniać, nie zna jednak czegoś takiego jak ‘prawda’, zwłaszcza, jeśli ma do czynienia z jednorazowymi fenomenami takimi, jak zdarzenia,w sprawie których toczy się śledztwo (domniemane zmartwychwstania) Nauka potrafi opisać, zbadać statystycznie, znaleźć korelacje, ale wytłumaczyć „dlaczego?” nie jest w stanie. I pytania: jak człowiek wierzący w tę niereligijną religię, naukę, powinien zareagować na cud? Czy w miejscu, w którym kończą się możliwości nauki, zaczyna się już religia, czy może jest pomiędzy nimi jakaś ziemia niczyja, w której możemy jedynie być świadkami zdarzeń, ale nie mamy szans na choćby wiarę w tę, czy inną interpretację. Zarówno naukowcy, jak i kapłani przyzwyczaili nas bowiem do wyjaśnień, do tego, że zawsze można zrozumieć, a może tuż obok dzieją się rzeczy, które nie mają ani „po co?” ani „dlaczego?”.A może cud to test wiary w naukę, ta okazja do powstrzymania się od włożenia palca w ranę w jej boku, tylko trwania pod opoką racjonalności, która potrafi ochronić nas przed niebezpieczeństwami indeterminizmu i samodefiniowania się natury?
„Śledztwo” przywołałem tutaj rozmyślnie – nie tylko porusza niewygodny temat ograniczeń nauki i wiary, ale wskazuje, jak bardzo przyzwyczailiśmy się traktować naukę jako rodzaj religii, w której moc wierzymy, której kapłanom ufamy i której opiece powierzamy nasze zdrowie, pomyślność i szczęście. Pozwalamy jej podejmować za nas coraz więcej decyzji, posuwając się nawet do łamania takich tabu, jak natura wolnej woli, miłości czy szczęścia, czyli sfer , które dawniej, w ciemnych czasach religijnego zabobonu były nietykalnymi darami, nie zaś zjawiskami, których naturę musimy koniecznie, w imię postępu nauki, zrozumieć.
Na szczęście fantastyka naukowa przychodzi nam ochoczo z pomocą, kiedy trzeba zadać nie tylko poprawne naukowo, areligijnie sformułowane pytania o konsekwencje tej czy innej ścieżki, którą mógłby podążyć świat, ale również o kwestie nauce niedostępne, choć mocno przez nią zagrożone. I być może zadziwiający niektórych fakt, że „w Polsce więcej osób chce pisać fantastykę, niż ją czytać”, jest świadectwem, że decydujący, czyj głos zostanie usłyszany publicznie, kierują się w swoich wyborach kryteriami, które niekoniecznie zgodne są z potrzebami odbiorców. Może to między innymi wynikać z błędnego przekonania, że religię w science fiction należy odczytywać wyłącznie symbolicznie, przenośnie i humanistycznie, podczas gdy zarówno wielu pisarzom, jak i czytelnikom (wśród obydwu zaś grup naukowcom) w dalszym ciągu potrzebna jest hipoteza, że Bóg istnieje.
